“Havasını almak” deyiminin nereden geldiÄŸini hiç merak ettiniz mi? Ben hiç merak etmemiÅŸtim. Taa ki Abidin Bey’in yazdığı; Celali Yılmaz’ın yayına hazırladığı ve Scala Yayıncılık’ın bastığı “Hava Oyunları” adlı kitaba rastlayana kadar. 1870’lerde; ağırlıklı olarak “fonda” (devletlerin düzenli borçlanmalarına o dönem verilen ad) olarak tabir edilen, Osmanlı’nın borçlanmalarının da “konsolid” olarak tabir edildiÄŸi borçlanma senetlerinin iÅŸlem gördüÄŸü “Komisyon” adlı handa bir “borsa” varmış.

600 kiÅŸiyi bulan mübâyaacı, oyuncu, tellal olarak adlandırılan ‘esnaflarıyla’ o günlerin Ä°stanbul borsasında; “konsolidler” doÄŸrudan alınıp satılabildiÄŸi gibi, bu menkul kıymetler üzerinden türev iÅŸlemleri de (hava oyunları) yapılabiliyormuÅŸ. Neler mi bunlar?

Almak -Satmak: Günümüzdeki Vadeli Ä°ÅŸleme (Futures) tekabül eden ve her iki haftanın sonunda Cumartesi günleri “likidasyon” tabir edilen netleÅŸtirmenin iÅŸlemlermiÅŸ.

Repor-Depor: Likidasyon günü geldiÄŸinde fiyatı uygun bulmayan ya da ileride piyasanın kendi lehine döneceÄŸine inan bir “oyuncu” iÅŸlemin vadesini (tabii ki faiz ödeyerek/alarak) bir sonraki “likidasyona” kadar uzatabilmesi. Bugünkü anlamda repo-ters reponun karşılığı.

BahÅŸiÅŸ: Tam olarak bugünkü basit opsiyonun karşılığı. 24 saat, 1 hafta, 15 gün veya 1 aylık yapılabiliyormuÅŸ. Ä°ÅŸlemin vadesinin dolduÄŸu günkü piyasa fiyatıyla ilk gün anlaşılan piyasa fiyatı arasında “bahÅŸiÅŸi veren” lehine bir fark oluÅŸmuÅŸ ise “bahÅŸiÅŸi alan” bu farkı ödermiÅŸ. Ola ki fiyat geriledi, bu durumda bahÅŸiÅŸi verenin; aynen günümüzdeki opsiyon primlerinde olduÄŸu gibi; kaybı sadece “bahÅŸiÅŸ” kadar olur diye yazmış Abidin PaÅŸa.

Setilanc ve Duble: Bugünkü anlamda ekzotik opsiyonlar. Setilanc’ı alan normal bahÅŸiÅŸin iki katını veriyor. Fiyat ne yöne giderse gitsin “kazanıyor. Ancak kazancın ortaya çıkabilmesi için fiyat oynamalarının ödenen “çifte bahÅŸiÅŸten” fazla olması gerekiyor. Yine misli “bahÅŸiÅŸ” verilen Dublede ise piyasa hedeflenen yönde geliÅŸecek olur ise iki misli “hak” alınan, iÅŸler terse giderse ise iÅŸlem miktarı kadar yükümlülük ifade eden bir opsiyon iÅŸlemi!

Arbitraj: 1870’lerde Osmanlı Devleti’nin borçlanma senetleri sadece Ä°stanbul’da deÄŸil; Londra ve Paris’te de iÅŸlem görüyormuÅŸ. Aynı vadeli “konsolid” için borsalar arasında fiyat farklarının oluÅŸması durumunda farklı borsalardan alıp, diÄŸer borsalara satma imkânı da varmış. Ancak bunun için güvenilir bir partner, iyi bir telgraf altyapısı ve güçlü sermaye gerekiyormuÅŸ.

Kitapta “UÅŸaklar” aracılığıyla hava oyunlarının “takasının” da nasıl yapıldığı da ele alınmış. Bugünkü anlamda “NetleÅŸtirmenin (Netting)” esas olduÄŸu takas tamamen “manuel” olarak yapılıyor ki nasıl olduÄŸunu anlamak için mutlaka kitaba bir göz atmakta fayda var!

Abidin Bey risalesinde “Hava Oyunları” ile ilgili kiÅŸisel tavsiyelerine de yer vermiÅŸ. Özellikle büyük oyuncuların piyasaları nasıl “manipüle” ettiÄŸini anlatan ve “hava oyunlarının” ne denli tehlikeli olabileceÄŸine deÄŸinen yazar; “Özetle, bütün vatandaşıma acizane tavsiye ederim ki, Allah için hiçbir vakit konsolid [hava] oynamasınlar! Nakitleri var ise, aynen (bononun kendisini) alıp, altı ayda bir faizini alırlar. Bu cihete diyecek yok. Lakin havasını oynadı mı, zarar etmek, harab olmak, emr-i mukarrerdir (kaçınılmazdır) !” diyor!

Bir borsa baÅŸkanının böylesi bir yorum yapması ilginç!